اما تغییرات در میزان گاز تحویلی به صنایع و نیروگاه‌ها با زیان‌های عمده‌ای در حوزه سلامت و اقتصاد همراه است. اول اینکه افزایش سوخت مایع به آلودگی هوا در روزهای سرد سال دامن خواهد زد که تبعات گسترده‌ای در حوزه سلامت به‌دنبال دارد. اما در حوزه اقتصاد افزایش مصرف سوخت‌های مایع از جمله گازوئیل به معنای عدم‌النفع ایران از صادرات سوختی است که می‌تواند منبع جایگزین مناسبی برای صادرات نفت‌خام در روزهای تحریم باشد. علاوه بر این قطع خوراک گاز واحدهای پتروشیمی نیز به معنای قطع صادرات اوره و متانول دو محصول صادراتی غیرنفتی و کاهش درآمدهای ارزی کشور است. برآوردهای «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد کاهش گاز تخصیصی به صنایع، ایران را از درآمد ارزی تا ۱۳ میلیون دلار در روز محروم می‌کند. اما با توجه به آسیبهایی که این تغییرات در سوخت و خوراک تحویلی به صنایع به همراه دارد، این سوال مطرح است که چرا کشور به افزایش مصرف سوخت مایع رو آورده است؟ محتمل‌ترین پاسخ به این سوال کاهش اجباری تولید گاز به‌دنبال تحریم‌های آمریکا علیه صادرات نفت کشور است.
جایگزینی برای صادرات نفت
به‌دنبال تحریم‌های آمریکا که درآمدهای ناشی از صادرات نفت کشور را نشانه گرفته، صادرات فرآورده‌های نفتی از جمله گازوئیل منبع خوبی برای ارزآوری و کسب درآمد برای ایران شده است. آن‌طور که رویترز در گزارشی اعلام کرده است، ایران برای دور زدن تحریم‌های صادرات نفت، با تکیه به همسایگان خود از جمله عراق، افغانستان، پاکستان و سوریه به فروش گازوئیل از طریق زمینی و دریایی اقدام کرده است. آمارهای موسسه فکت گلوبال انرژی(FGE) که در این گزارش مورد توجه قرار گرفته نشان می‌دهد، صادرات گازوئیل ایران در سه ماه پایانی سال ۲۰۱۹ به حدود ۹۵ هزار بشکه در روز رسیده که بیش از ۸۰ درصد نسبت به سه ماه سوم و حدود ۴ برابر نسبت به سه ماه اول سال افزایش را نشان می‌دهد.
مهم‌ترین عاملی که ایران می‌تواند فرآورده‌های نفتی را آسان‌تر از نفت‌خام به فروش رساند به تفاوت در نوع بازار این دو ماده باز می‌گردد، اول اینکه خریدار نهایی فرآورده‌های نفتی از جمله گازوئیل و بنزین با خریدار نهایی نفت‌خام تفاوت اساسی دارد. مشتریان فرآورده‌های نفتی هزاران مرکز صنعتی و مسکونی هستند که به‌راحتی قابل ردیابی توسط سیستم مالی آمریکا نیستند، درحالی‌که مشتری نفت‌خام پالایشگاه‌ها هستند که حتی اگر به‌طور مستقیم با شرکت‌های آمریکایی مبادلات مالی نداشته باشند، به‌طور غیرمستقیم به سیستم مالی آمریکا و استفاده از دلار نیازمندند. دوم اینکه فرآورده‌های نفتی دارای مشخصات ویژه‌ای که نشان‌دهنده کشور مبدا آن باشد نیست، اما نفت‌خام دارای ویژگی‌هایی است که با برخی آزمایش‌ها به سادگی کشور تولیدکننده قابل شناسایی است. از این‌رو خرید فرآورده نفتی از ایران در برابر خرید نفت‌خام ریسک بسیار کمتری برای مشتریان آن دارد و استقبال بیشتری نیز از آن می‌شود.
از این‌رو درحالی‌که به‌دلیل تحریم‌ها، صادرات نفت کشور افت قابل‌توجهی یافته و به نقل از برخی منابع به کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسیده، صادرات فرآورده‌های نفتی ایران رشد قابل‌توجهی داشته است. فروش چندین محموله بنزین تولیدی کشور در رینگ صادراتی بورس انرژی دیگر سند افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی کشور در یک‌سال گذشته است.
در این میان برخی منابع از قطع صادرات گازوئیل کشور خبر می‌دهند. نگاهی به آمار تولید و مصرف داخلی نیز این اخبار را تایید می‌کند. میزان مصرف این سوخت در آذرماه درحالی به بیش از ۱۳۴ میلیون لیتر رسیده که به گفته وزیر نفت میزان تولید این سوخت در کشور در تابستان سال‌جاری حدود ۱۱۵ میلیون لیتر در روز بوده است. بنابراین در خوشبینانهترین حالت ایران نفت‌گازی برای صادرات نداشته است. این به معنای محروم شدن ایران از درآمدهای صادراتی ناشی از صادرات این سوخت است. رویترز در گزارش خود قیمتی را برای گازوئیل صادراتی ایران اعلام نمی‌کند و مدعی است که ایران برای فروش این سوخت تخفیف‌های قابل‌توجهی ارائه می‌دهد، با این حال نگاهی به آمار پلاتس نشان می‌دهد که گازوئیل در ماه‌های اخیر در فوب خلیج‌فارس حدود ۸۰ دلار در بشکه معامله می‌شده است. این یعنی ارزش گازوئیل صادراتی کشور در سه ماه پایانی سال ۲۰۱۹ بیش از ۶۸۰ میلیون دلار(۵/ ۷ میلیون دلار در روز) بوده است. حال ممکن است به‌دلیل ایجاد جذابیت قیمتی درآمد به‌دست آمده ایران مقداری کمتر از این رقم باشد، اما با توجه به شرایط تحریم این درآمد برای کشور بسیار با اهمیت است.
قطع خوراک گاز پتروشیمی‌ها
اما محروم شدن ایران از درآمدهای ناشی از صادرات گازوئیل تنها عدم نفع ناشی از کاهش گاز تخصیصی به صنایع نیست. در واقع هرچند کشور توانسته با اختصاص گازوئیل به نیروگاه‌ها و صنایع، مانع از خاموشی صنایع کشور شود، اما نمی‌توان جایگزینی برای خوراک گازی پتروشیمی‌ها یافت. آن‌طور که سایت «دنیای بورس» در روزهای پایانی هفته گذشته در گزارشی اعلام می‌کند برخی واحدهای پتروشیمی از قطع خوراک گازی خود خبر داده‌اند. براساس این گزارش، پتروشیمی پردیس اعلام کرده که ظرفیت واحدهای تولیدی این شرکت از تاریخ ۲۰ دی محدود و در پی تشدید شرایط و قطع خوراک گاز طبیعی، تمام واحدها به ترتیب فاز یک روز جمعه ۲۰ دی، فاز دو روز شنبه ۲۱ دی و فاز سه روز یکشنبه ۲۲ دی از مدار تولید خارج و تولید اوره و آمونیاک هر سه فاز این شرکت به‌صورت صددرصد متوقف شده است. علاوه بر این، پتروشیمی خراسان، زاگرس، کرمانشاه و مبین نیز از قطعی گاز خوراک خود خبر داده‌اند. قطع خوراک از سوی این واحدها می‌تواند در دیگر واحدهای پتروشیمی کشور نیز اتفاق افتاده باشد که به معنای کاهش یکی از منابع مهم درآمدهای ارزی کشور است. میزان تولید اوره و متانول کشور حداقل ۱۰ میلیون تن در سال است، بر این اساس می‌توان مدعی بود که در صورت قطع گاز خوراک واحدهای پتروشیمی برای یک هفته، ۱۸۵ هزار تن تولید این محصولات کاهش یافته و کشور از درآمدی حدود ۴۰ میلیون دلار (۶ میلیون دلار در روز) محروم می‌شود.
آلودگی هوا دیگر زیان شیفت سوخت صنایع
اما به غیر از کاهش درآمدهای ارزی کشور، آلودگی هوا دیگر زیان شیفت صنایع از سوخت‌گازی به سوخت مایع است. داده‌های سازمان‌های مربوط به کنترل کیفیت هوا نشان از افزایش آلودگی در سطح کشور طی زمستان امسال دارد. به‌طور مثال تعداد روزهای پاک و قابل قبول هوای تهران از ابتدای سال جاری ۲۳۲ روز بوده درحالی‌که این رقم در سال گذشته ۲۲ روز بیشتر و ۲۵۴ روز بوده است. علاوه بر این داده‌های کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد امسال طی پنج روز میزان آلودگی هوای تهران در محدوده ناسالم برای همه گروه‌ها قرار گرفته است درحالی‌که در سال گذشته هیچ روزی شاخص آلودگی هوای این شهر در این محدوده قرار نگرفته بود. تکرار چنین وضعیتی در بسیاری از شهرهای کشور که بعضا بسیار کوچک‌تر از تهران و با آلودگی بیشتر بودند، انگشت اتهام را به سوی مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها و صنایع گرفت.
آمار مصرف گازوئیل نشان از جهش این سوخت در آذر دارد. آن‌طور که «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی تحت عنوان «سرنخ جدید از آلودگی هوا» اعلام کرده، مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی از افزایش ۴۱ درصدی مصرف نفت‌گاز (گازوئیل) و رسیدن آن به حدود ۵/ ۱۳۴ میلیون لیتر در آذرماه امسال خبر داده بود. مهم‌ترین سناریوی پیش‌روی چرایی چنین رشد مصرفی افزایش تقاضای سوخت مایع در بخش نیروگاهی و دیگر صنایع به‌دلیل کاهش گاز تخصیصی به آنها است. بنابراین در صورتی که تخصیص سوخت مایع به نیروگاه‌ها و صنایع ادامه یابد علاوه بر زیان‌های مالی، آلودگی هوا و آسیبهایی نیز در حوزه سلامت به‌دنبال خواهد داشت. با توجه به چنین شرایطی این سوال مطرح می‌شود که چرا گاز تخصیصی به صنایع کاهش یافته است؟
کاهش گاز تولیدی کشور
مسوولان دلیل کاهش گاز تخصیصی به صنایع را افزایش مصرف خانگی اعلام می‌کنند. اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد که مصرف گاز خانگی به تنهایی نمی‌تواند کاهش گاز تخصیصی به صنایع را توجیه کند. در واقع آن‌طور که مسوولان در شرکت ملی گاز اعلام کرده‌اند، میزان گاز مصرفی در روزهای اخیر در بخش خانگی به رقم ۵۷۰ میلیون مترمکعب در روز رسیده که رقم قابل‌توجهی است.
با این حال این موضوع به تنهایی نمی‌تواند قطع گاز صنایع و شیفت سوخت از گاز به سوخت مایع و همچنین رکوردشکنی مصرف گازوئیل کشور در آذرماه را توجیه کند. آن طور که «دنیای اقتصاد» پیش از این اعلام کرده بود، حتی در سال ۹۲ که اوج مصرف گازوئیل کشور در تاریخ رقم خورده، در بحرانی‌ترین ماه این سال یعنی دی ۹۲ مصرف گازوئیل ۱۲۶ میلیون لیتر در روز بوده که نسبت به رکورد مصرفی آذر سال‌جاری ۸ میلیون‌لیتر در روز معادل ۶ درصد کمتر است. همچنین رسیدن مصرف گاز در بخش خانگی به رقم بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب در روز موضوع تازه‌ای نیست و در سال‌های اخیر که شبکه گازرسانی کشور توسعه یافته، رسیدن به چنین ارقامی بارها تکرار شده است. با این حال تاکنون همزمان با جهش مصرف گاز میزان مصرف گازوئیل حتی به سطح آذر سال‌جاری نیز نزدیک نشده بود. به‌طور مثال در بهمن ۹۵ و ۹۶ مصرف گاز بخش خانگی از ۵۰۰ میلیون مترمکعب فراتر رفت، اما میزان مصرف گازوئیل حدود ۱۰۰ میلیون لیتر در روز بوده است. همچنین قابل‌توجه است که پیش از تحریم‌ها برخی مسوولان از رسیدن تولید گاز کشور به رقم یک میلیارد مترمکعب در روز خبر داده بودند. این درحالی است که مجموع رقم مصرف گاز داخلی و صادراتی درحال‌حاضر کمتر از ۶۵۰ میلیون مترمکعب در روز است. قطع خوراک گاز واحدهای پتروشیمی که حداکثر به ۲۰ میلیون مترمکعب در روز میرسد نشان از کمبود گاز در کشور دارد.
در اینجا سناریوی کاهش اجباری تولید گاز کشور به‌دنبال انباشت میعانات گازی مطرح می‌شود. میعانات گازی نوعی نفت سبک و شیرین است که همراه با گاز تولید می‌شود. پیش از اعمال تحریم‌ها میزان تولید میعانات گازی کشور به ۸۰۰ هزار بشکه در روز می‌رسید که از این مقدار بیش از ۴۰۰ هزار بشکه صادر می‌شد. با وارد مدار شدن چهار فاز پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، میزان مصرف داخلی از میعانات گازی تولیدی به حدود ۶۰۰ تا ۶۵۰ هزار بشکه در روز رسید. بر این اساس در شرایط تولید عادی گاز، روزانه حداقل ۱۵۰ هزار بشکه میعانات گازی مازاد در کشور تولید می‌شود. ایران برای نگهداشت سطح تولید گاز، سعی کرده که بخشی از میعانات گازی را در نفتکش‌های خود روی آب انبار کند. با این حال برآوردهای موسسات خارجی نشان از انباشت میعانات گازی و پرشدن ظرفیت ذخیره‌سازی کشور می‌دهد. موسسه فکت‌گلوبال انرژی پیش از این اعلام کرده بود میزان میعانات گازی انبار شده روی آب به ۱۳۰ میلیون بشکه رسیده است. از این‌رو این گمانه که تولید گاز کشور در راستای کاهش تولید میعانات گازی کاهش یافته باشد، نیز می‌تواند مطرح باشد.