کاهش بی سابقه قیمت جهانی نفت خام طی ماه های اخیر به ویژه چند روز گذشته، طبیعتا اقتصاد کشورهایی که وابستگی زیادی به این ماده دارند را به شدت تحت تاثیر منفی قرار خواهد داد. با این حال، به دلیل اینکه صادرات نفت ایران پس از تحریم های سنگین آمریکا شاهد کاهش شدیدی بوده و در برخی ماه‌ها به صفر نزدیک شده است، اقتصاد در تنگنای ایران شاهد تاثیرپذیری نسبتا کمتری در مقایسه با دیگر کشورهای عمده صادر کننده خواهد بود.
دکتر فرشاد میرزازاده، کارشناس بازارهای مالی و مدیر ریسک صندوقهای سرمایه‌گذاری، در گفتگو با خبرگزاری «آناتولی» با بیان اینکه همهگیری ویروس کووید19 و از سوی دیگر آغاز “رقابت نفتی” میان روسیه و عربستان سعودی از اصلی ترین عوامل سقوط قیمت نفت خام بوده اند، در این باره گفت:
“ظهور ویروس جدید کرونا و اقدامات دولت چین برای مقابله با شیوع این بیماری از جمله تعطیلی خطوط تولید، متوقف شدن خطوط هوایی و کاهش معنادار عبور و مرور شهری منجر به کاهش تقاضای حاملهای انرژی از جمله نفت شد. شیوع جهانی این بیماری و افت تقاضای عمومی نفت، اعضای اوپک و روسیه را در اجلاس فوق العاده 5 مارس گرد هم آورد. در پایان اعضا بر کاهش تولید روزانه یک و نیم میلیون بشکه نفت توافق کردند. اعلام عدم پایبندی به این توافق از طرف روسیه منجر به کاهش 10 درصدی بهای نفت خام شد. به دنبال این کارشکنی، با عرضه نفت به زیر قیمت بازار و اعلام برنامه توسعه و افزایش تولید از طرف مقامات سعودی، عملا ماشه جنگ نفتی عربستان و روسیه کشیده شد.
در اوایل آوریل با شیوع پرشتاب کوید 19 قرنطینه در سطح جهانی و نگرانی از سقوط مجدد قیمت نفت، اوپک و کشورهای غیر عضو (موسوم به اوپک پلاس) به توافق تاریخی کاهش 10 میلیونی تولید نفت رسیدند. در حالی که انتظار می‌رفت این توافق شوک منفی کرونا بر قیمت نفت را جبران کند، دیری نپایید که شانه خالی کردن متعهدان اوپک پلاس فعالان بازار را از کاهش تولید ناامید کرد. برای مثال مکزیک از تعهد 400 هزار بشکه ای خود برای کاهش تولید تنها به کاهش 100 هزار بشکه ای عمل کرد. حتی کشورهای جی-20 در پایان کنفرانس مجازی اشاره ای به کاهش تولید نقت نکردند. از طرفی هزینه بالای توقف و راه اندازی مجدد در برخی میادین نفتی عملا امکان کاهش عرضه را از تولیدکننده گرفته است.
به علاوه، با توجه به این که بازار نفت خام نزدیک به شرایط رقابت کامل است، توقف تولید هرچند موقت یک شرکت می‌تواند منجر به حذف دائمی آن شرکت از بازار شود. باید توجه داشت که حدود 70 درصد از تقاضای نفت، سهم حمل و نقل زمینی و هوایی بوده و افزایش دوران قرنطینه و عدم اطمینان از زمان برگشت به وضعیت عادی و از سرگیری سفرهای هوایی و زمینی، گمانه زنی در مورد افزایش تقاضا را دشوار کرده است.”
میرزازاده همچنین با اشاره به تفاوت های ساختاری تولید، عرضه و قیمت گذاری نفت خام «برنت دریای شمال» و «وست تگزاس اینترمدیت» آمریکا افزود:
“به نظر می‌رسد نفت برنت آسیب کمتری از شوک کرونا دیده باشد. برای توجیه این فرض باید نگاه دقیقتری به ساختار هزینه‌های تولید این دو محصول داشت. علاوه بر هزینه بالای استخراج نفت شیل آمریکا، هزینه حمل و انبارداری این دو نفت تفاوت معناداری دارند. دسترسی آسان به حمل و نقل کم هزینه دریایی از جمله مزایای نفت برنت محسوب می‌شود. بخش قابل توجهی از نفت تگزاس استخراج شده در بزرگترین انبار نفتی جهان واقع در کوشینگ ایالت اوکلاهاما ذخیره و تحویل داده می‌شود. عدم دسترسی به آبهای آزاد و هزینه بالای حمل و نقل زمینی نیز از عمده دلایل اختلاف قیمت تاریخی نفت دریای شمال و تگزاس اینترمدیت است.
با سر رسید قرارداد آتی ماه می در 20 آوریل؛ معامله گرانی (سفته بازان) که این قرارداد را خریده بودند 2 راه پیش رو داشتند: حفظ قرارداد و تحویل گرفتن فیزیکی نفت و تقبل هزینه حمل و نگهداری یا فروش قرارداد. به دلیل پر بودن انبارهای کوشینک و هزینه بالای نگهداری، معامله گران ترجیح دادند با ترغیب خریداران با قیمت نازل و منفی هزینه حمل و نگهداری را به خریدار تحمیل کنند. اما نفت برنت با داشتن مزیت دسترسی آسانتر به تانکرهای نفتکش و سایر روش‌های کم هزینه تر نگهداری در مقابل کاهش تقاضا مقاوت بهتری از خود نشان داد.”
وی در ادامه با تاکید بر اینکه سیستم قیمت‌گذاری نفت استخراجی از منطقه خلیج شباهت بیشتری با نفت برنت دارد، درباره تاثیر افت شدید قیمت نفت بر اقتصاد ایران نیز تصریح کرد:
«به طور کلی ساختار هزینه‌ای نفت کشورهای خلیج فارس شباهت بیشتری به نفت برنت دریای شمال داشته و تحت تاثیر بازار شرق آسیا است. سقوط قیمت نفت خلیج فارس به حدود 20 دلار توجیه اقتصادی استخراج نفت را تهدید می‌کند. از طرفی نفت ارزان می‌تواند در بلند مدت صدمه جبران ناپذیری به این اقتصادها که وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی دارند، وارد کند. اما در مورد ایران باید گفت که در سالهای اخیر با وجود تحریم‌های اقتصادی و محدودیت های صادرات نفت، ایران کمابیش توانسته با کاهش سهم درآمدهای نفتی در تولید ناخالص داخلی کنار بیاید. به نظر می‌رسد در شرایط کنونی کاهش قیمت نفت تاثیر نسبتا کمتری بر اقتصاد ایران نسبت به دیگر کشورهای عمده صادر کننده نفت منطقه خواهد داشت.»
به عبارت دیگر فشار تحریم‌های ایالات متحده آمریکا سقف صادرات نفت ایران را از روزی 3 میلیون به 300 هزار بشکه کاهش داده یعنی 90 درصد کاهش صادرات. همین افت صادرات نفتی، ایران را از تعهد کاهش تولید نفتی در مذاکرات اوپک معاف کرد. از طرفی بخش عمده ای از میزان یاد شده (300 هزار بشکه) در قبال دریافت کالا و خدمات به چین صادر می‌شود. با توجه به محدودیت‌های بانکی، ایران بخشی از تراز تجاری خود را با چین توسط صادرات نفتی تسویه می‌کند.”
این کارشناس بازارهای مالی همچنین در مورد تاثیر کاهش شدید قیمت نفت بر اقتصاد کشورهای وارد کننده این ماده افزود:
“طرف دیگر معادله کشورهای وارد کننده نفت هستند. کاهش قیمت نفت اتفاق مثبتی برای این اقتصادها از جمله ترکیه است. با سقوط قیمت نفت خام، ترکیه می‌تواند در حدود 12 میلیارد دلار در واردات صرفه جویی کرده و کسری تراز تجاری خود را کم کند. البته ترکیه نیز مانند دیگر کشورهای جهان به دلیل تعطیلی خطوط هوایی، تعلیق سفرهای هوایی و صنعت توریسم از همهگیری کرونا تحت تاثیر قرار گرفته است و کاهش قیمت نفت وارداتی به نوبه خود می‌تواند بخشی از این آسیب ها را جبران کند.
بحران کرونا با وارد کردن شوک به هر دو طرف عرضه و تقاضا در سطح کلان موجب نوسانات شدید در بورس‌های جهانی، سقوط قیمت نفت و تعلیق صنعت توریسم شده و در سطح خرد عادت‌های جدیدی از جمله فاصله گذاری اجتماعی را به وجود آورده است. با توجه به ادامه همهگیری این بیماری و نبود راهکار پزشکی شناخته شده موثر برای آن، به نظر می‌رسد کوه یخ بحران کرونا برای اقتصاد جهانی در هاله ای از ابهام قرار دارد.”